مقایسۀ تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلامی (با تأکید بر دورۀ امویان و عباسیان)

در میان تمام ملت‌ها گیاهان و عناصر گیاهی از تقدس ویژه‌ای برخوردارند و این موضوع سبب شده است که مفاهیم آشکار و نهفتة موجود در آنها در هنر و معماری ملل مختلف بروز و ظهور داشته باشد. در ایران باستان نیز جلوه‌هایی از عناصر و نقش‌مایه‌های گیاهی را می‌توان در تزیینات معماری مشاهده کرد که الگوی سایر ملل نیز شده است. بیان مسئله و هدف :پژوهش حاضر در پی استخراج مفاهیم نهفته در نقوش گیاهی به‌کاررفته در معماری ایران پیش از اسلام و بررسی اثرپذیری معماری دوره‌های امویان و عباسیان از معماری پیش از اسلام ایران است. به این منظور مفاهیم نمادین و اسطوره‌ای گیاهانی از جمله گل نیلوفر آبی، گیاه کنگر (آکانتوس) و درختانی مانند نخل و مو که به طور مشترک در معماری پیش از اسلام ایران و دوران اسلامی استفاده می‌شده، مورد بررسی قرارگرفته‌اند. روش :در این پژوهش تلاش شده است که دوام تأثیر این گیاهان در اندیشه و سپس در معماری دو دوره تفسیر شده و دلایل انتقال این نقوش از معماری پیش از اسلام ایران به دوران اسلامی بررسی شود. بنابراین با استفاده از روش مطالعة میان‌موردی نقش‌مایه‌های گیاهی بناهای شاخص معماری پیش از اسلام ایران در دوره‌های هخامنشیان (تخت جمشید) و ساسانیان (کاخ تیسفون، طاق‌بستان و کاخ بیشاپور) با نقوش گیاهی به‌کاررفته در بناهای دورة امویان از جمله مسجد قبه‌الصخره، قصرالحیر، قصرالمشتی و کاخ خربه‌المفجر و تزیینات نقوش گیاهی بناها و کاخ‌ها در دورة عباسیان از جمله کاخ بلکورا و مسجد سیمره مقایسه شد و با استفاده از تفسیر تاریخی بناها و مراجعه به متون مختلف، مضامین مشترک استخراج شده و نمود آن در معماری هر دو دورة تاریخی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. نتیجه :نتایج حاصل نشان می‌دهد که وجود مفاهیم والایی چون پاکی، خلوص و نیروی مقدس حیات، دانش و معرفت در بطن این گیاهان سبب استفاده از آنها در معماری شده و این ویژگی به طور مشترک در معماری هر دو دوره وجود دارد. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد وجود برگ‌های نخل و گل نیلوفر در قصر‌الحیر و کاخ خربه‌المفجر و همچنین برگ‌های تاک و خوشه‌های انگور در بنای قبه‌الصخره در کنار بهره‌گیری از فرم‌های مثلث و دایره در قصرالمشتی و سایر نقوش به‌کاررفته، همه نشان از حضور معماری و هنر ایرانی در معماری دورة اموی و عباسی دارند. همچنین هم‌جواری جغرافیایی، تعلقات به آرمان‌های یکسان، زبان، هنر و شراکت در ایجاد و پرورش مکاتب علمی از دیگر دلایل انتقال نقوش از معماری و فرهنگ ایرانی به معماری دورة اسلامی به طور خاص دورة اموی و عباسی است.